ანუ აშოტ-შოთა რუსთაველის, აკაკი წერეთელ-ბაგრატუნისა და სხვათა შესახებ

სტატიის წერას ვიდრე შევუდგებოდი, გონების თვალით გადავხედე ქართველი და სომეხი ხალხების თანამეზობლობის ისტორიას და არცთუ სახარბიელო დასკვნამდე მივედი. აღმოჩნდა, ოდითგან მოყოლებული სომეხი ისტორიკოსები ხშირ შემთხვევაში მეზობელ ქართველებს დადებით კონტექსტში არ მოიხსენიებენ. ეს უარყოფითი ტრადიცია მეცხრამეტე საუკუნეში გადაეცა სომხური ბურჟუაზიის წარმომადგენელ მეცნიერებს და მწერლებს, რომლებიც უფრო შორს წავიდნენ და ქართველთა ნატამალიც კი გააქრეს ივერთ მიწაზე^ მთელი საქართველო თუ არა, აღმოსავლეთ საქართვლო მაინც ისტორიული სომხეთის ტერიტორიად გამოაცხადეს. ამგვარად სომეხ მეცნიერთა და სომხების მიერ მოსყდულ უცხო სწავლულთა თუ მოგზაურთა მიერ ქართველი ხალხის წარსულის არაობიექტურად შეფასებამ გამოიწვია ილია ჭავჭავაძის სამართლიანი რისხვა და დაიბადა უკვდავი „ქვათა ღაღადი“. ასეთი მწვავე და საფუძვლიანი კრიტიკის შემდეგ მეოცე საუკუნის ზოგიერთი სომეხე მეცნიერი, ალბათ, გონს უნდა მოგებულიყო, მაგრამ არა - ერთხელ გამრუდებული ცნობიერება ვერ იქნა და ვერ გასწორდა და ეს მავნე ტრადიცია ახალი ენერგიით გაგრძელდა.
ამის ყველაზე ტიპური მაგალითია ის, რომ 1919 წელს დაშნაკმა მეცნიერებმა გამოსცეს სომხეთის ისტორიული და სახელმწიფო რუკები. ამ რუკებზე თითქმის მთელი აღმოსავლეთ საქართველო, თბილისის ჩათვლით, სომხეთის საზღვრებშია მოქცეული. ამ რუკებით წარდგნენ დაშნაკები სტამბოლის კონფერენციაზე (1919) ისტორიული ,,უსამართლობის“ აღდგენა მოითხოვეს. მაგრამ თურქეთის წარმომადგენელმა ამ ფანტასტიკური რუკების (ასე უწოდებს ივანე ჯავახიშვილი) უნიადაგობა და სიყალბე ამხილა და გააცამტვერა. დაშნაკთა ეს აფიორა საპნის ბუშტივით გასკდა. ეფექტი იმდენად ძლიერი იყო, რომ იმ დროს სომეხთა მომხრე ამერიკისა და ინგლისის წარმომადგენლებმა სომხები ვერ დაიცვეს. ამ სამარცხვინო მარცხმაც ვერ გაუტეხა გული დაშნაკებს და, რასაც ტყუილებით ვერ მიაღწიეს, ძალით შეეცადნენ იმის მიღებას, ისინი ომის გამოუცხადებლად თავს დაესხნენ საქართველოს. პირველი წარმატების მიუხედავად, ქართულმა ჯარმა გენერალ მაზნიაშილის მეთაურობით შემოსეული სომხური ჯარი დაამარცხა და ინგლისი რომ არ ჩარეულიყო, ქართველებს ერევანში შესვლას ერთი ნაბიჯიღა აკლდათ. ზოგიერთი სომეხი ისტორიკოსი ცდილობს, ქართველთა ეს გამარჯვება მიჩქმალოს, მაგრამ ფაქტი ჯიუტია და ისტორიიდან მას ნაჯახითაც ვერ ამოჭრი. სამწუხაროდ, ისტორიამ ჭკუა ვერ ასწავლა ზოგიერთ სომეხ სწავლულს და ეს ფანტასტიკური რუკები კვლავ დაიბეჭდა. ახლა ისინი მთლიან საქართველოზე ვეღარა, მაგრამ ჯავახეთზე აცხადებენ პრეტენზიას. ბარემ აქვე ვიტყი ჯავახეთის შესახებ. საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების შემდეგ, როცა საქართველოსა და სომხეთს შორის საზღვრების გამიჯვნა დაიწყო, სომეხმა ბოლშევიკებმა დაშნაკთა ძველი გეგმა გაიხსენეს და ჯავახეთის ან ავტონომია ან სომხეთთან შეერთება მოითხოვეს. ამასთან დაკავშირებით, დიდმა ივანე ჯავახიშვილმა 1925 წელს წერილი მისწერა საქართეელოს
საბჭოთა მთავრობას და მეცნიერულად დაასაბუთა, რომ სომეხი ბოლშევიკების მოთხოვნას არ გააჩნდა არც ისტორიული და არც ეკონომიკური საფუძველი.
ეს მცირე ისტორიული ექსკურსი იმისთვის დაგვჭირდა, რომ თვალის ერთი გადავლებით გვეჩვენებინა ზოგიერთი სომეხი მეცნიერის თუ პოლიტიკოსის საქართველოს წარსულსა თუ აწმყოზე უსაფუძვლო თავდასხმის მოკლე ისტორია. ამ მხრივ ,,ქვათა ღაღადი“ თავდაცვითი ხასიათის ნაშრომია. თუმცა რატომ მარტო ,,ქვათა დაღადი“. ვერ დავასახელებთ ამ თემაზე დაწერილ ქართველ სწავლულთა, თუ გნებავთ, ჟურნალისტთა ნაშრომს, რომელიც თავდაცვითი ხასიათისა არ იყოს. ამ ნაშრომებში, მიუხედავად ცხარე პოლემკური ხასიათისა, სომხეთის ისტორია ობიექტურად არის წარმოდგენილი. აქ ვერ შეხვდებით ვერანაირ მეცნიერულ სიყალბეს, რასაც სომეხ ისტორიკოსთა და მწერალთა ნაღვაწში, რამდენსაც გნებავთ, იმდენს ნახავთ (ჯავახეთის მისაკუთრების პერმანენტულ მცდელობაზე კი უკვე ვთქვი და აღარ გავიმეორებ). ქვემო ქართლის (ძველი გოგარენი) თავისკენ მიჩოჩების სურვილით სავსე ნაშრომების გამოქვეყება დღემდე არ წყდება სომხურ სამეცნიერო და საზოგადოებრივ პრესაში. ეს კიდევ არაფერი, ორივე ქართული ძირძველი მხარე საქართველოს სახელმწიფო საზღვრებშია და ამ მხრივ ასე თუ ისე დაცულია. საქმე ის არის, თურქეთის საზღვრებში მოქცეულ ტაო-კლარჯეთის ძველისძველ ქართულ მიწას და არქიტექტურას რომ გვედავებიან! ავიღოთ თუნდაც პროფ. ტირან მართუნიანის მონოგრაფია ,,სიღრმეთა სომხეთი“ (1978). ხომხურ ენაზე. მასში, არც მეტი - არც ნაკლები, ოშკი, ბანა, ხახული და სხვა ქართული ტაძრები გამოცხადებულია სომხური ხუროთმოძღვრების ძეგლებად. მანამდე კი ზოგიერთმა სომეხმა მეცნიერმა ჩვეულ ნაცად ხერხს მიმართა და რუს მეცნიერს, ვინმე ტოკარსკის, დააწერინა ვრცელი მონოგრაფია - ,,ძველი სომხური არქიტექტურა“ (1946). წიგნი გამოვიდა ერევანში, რუსულ ენაზე. რედაქტორია აკად. ი.ორბელი. მასში ტაო-კლარჯეთის ქართული არქიტექტურა განხილულია, როგორც სომხური არქიტექტურის განვითარების ერთი ეტაპი. ეს ე.წ. მეცნიერული ნაშრომი გააკრიტიკა და ტოკარსკის ყალბისმქნელობა ძირფესვიანად გააშიშვლა აკად. ს. ჯანაშიამ ,,ისტორიული სიმართლის დამახინჯების ერთი მაგალითის შესახეგ“ (1947). ეს მონოგრაფია ითვლება აკადემიური კრიტიკის ნიმუშად და, სომეხმა მეცნიერებმა, ფაქტობრივად, მას პასუხი დდემდე ვერ გასცეს, მაგრამ, რად გინდა, აგერ ახლახან ისტორია კვლავ განმეორდა და ზოგიერთი ერევნელი და მოსკოვში მცხოვრები სომხური წარმომავლობის რუსი მეცნიერების წყალობით 2003 წელს მოსკოვში რუსულ ენაზე გამოსულ - „მართლმადიდებლური ენციკლოპედიის“ მესამე ტომში ტაოკლარჯეთის ქართული არქიტექტურა კვლავ სომხურად არის გამოცხადებული.
ზოგიერთი სომეხი მეცნიერი ქართული ეკლესიების დაჩემებასაც ცდილობს. მაგალითად, ერევანში სომხურ ენაზე დაიბეჭდა სამველ კარაპეტიანის ავტორობით რუკა-ცნობარი - ,,სომხური ეკლესიები საქართველოში“ (1995). მაინც რამდენი სომხური ეკლესია შეიძლება იყოს საქართველოში? ალბათ, გაუკვირდება მკითხველს, როცა გაიგებს. კარაპეტიანი 650-ზე მეტ სომხურ ეკლესიას „აფიქსირებს“ თავის ეგრეთ წოდებულ რუკა-ცნობარში. დიდ მეცნიერულ აღმოჩენად არ ჩამეთვლება, თუ ვიტყვი, რომ აქედან ნახევარზე მეტი ქართული ეკლესიებია. ისე არავინ გაიგოს, თითქოს საქართველოში სომხური ეკლესიების არსებობას საერთოდ უარვყოფდე; არა, ეს ასე არ არის. საქართველოში გვაქვს სომხური ეკლესიები და ეს ბუნებრივიც გახლავთ. აღმოსავლეთის დამპყრობლებს გამოქცეული ლტოლვილი სომხები ოდითგან თავს აფარებდნენ საქართველოს და მკვიდრდებოდნენ. ფეხს რომ მოიკიდებდნენ ქართულ მიწაზე, ეკო-ნომიურად წელში გაიმართებოდნენ, შემდეგ იწყებდნენ ეკლესიების შენებას. ზოგჯერ ახალს აშენებდნენ, მაგრამ ხშირად მტრების მიერ გავერანებულ ქართულ ეკლესიებს გაარემონტებდნენ და ისაკუთრებდნენ ან ქართულ ნაეკლესიარზე სომხურს აშენებდნენ და ა.შ., ძველ ქართულ წარწერებს კი ხელყოფდნენ, ანადგურებდნენ. აქვე შევნიშნავ, ამ საქმეში კარაპეტიანი პირ ველობას ვერ დაიჩემებს, რადგან მასზე ადრე, 1960 წელს, სომეხმა მეცნიერმა ჰ.ოსკიანმა ვენაში გამოსცა წიგნი - „გუგარქის ტაძრები“ (სომხ. ენაზე) ამ მეცნიერმა, არც აცია, არც აცხელა, და ქვემო ქართლის, გოგარენის (სომხები გუგარქს
უწყობენ) სომხურად გამოაცხადა ქართული ტაძრები: ჰუჯაბი, წუღრუღაშენი, სიონი, ახტალა და სხვა ქართული საკულტო ნაგებობები. (ტაძრების, ეკლესიების, შესახებ დაწვრილებით იხილეთ. ბონდო არველაძე - ,,სომხური“ თუ ქართული ეკლესიები საქართველოში" (1996). ქართულ, ინგლისურ და რუსულ ენებზე).
ამგვარად, ფაქტია, 650 სომხური ეკლესიის არსებობა საქართველოში მოგონილია და სიცრუეა. აქვე შევნიშნავ, ამ ეკლესიათა უმრავლესობა არქიტექტურული თვალსაზრისით ძალიან დაბალ დონეზეა და მათ მხატვრულ ღირებულებაზე ლაპარაკიც ზედმეტია. ეს კარგად იციან კარაპეტიანმა და მისმა მსგავსმა სომეხმა მეცნიერებმა, მაგრამ აქ ძაღლის თავი სხვაგან მარხია. ამგვარი მეცნიერები ფიქრობენ, რაც მეტ სომხურ ტაძარს, ეკლესიას, საყდარს ,,აღრიცხავენ“ საქართველოში, მით უფრო მეტი საფუძველი ექნებათ ტერიტორიული პრეტენზიებისა საქართველოს მიმართ. ეს კვლევის სხვა თემაა და სხვა დრო.
ამ ცოტა ხნის წინ გავიგე, რომ ეჩმიაძინიდან საქართველოს საპატრიარქოში ჩამოვიდა დელეგაცია თბილისის სომხური ეკლესიების საქართველოს სომხური საეპისკოპოსო ეპარქიისთვის გადაცემის მოთხოვნით. ალბათ, ამ ყალბ რუქა-ცნობარს დოკუმენტად გამოიყებენ და დაიწყბენ, მაგალითად, თბილის-ს ბეთლემის ქართული ტაძრის სომხურობის მტკიცებას. ბეთლემი ერთერთი უძველესი ქართული ტაძარია თბილისში. იგი ვახტანგ გორგასალმა ააშენა V საუკუნეში. მისი სომხურობის არავითარი საფუძველი არ არსებობს, მაგრამ იგი შეტანილია სომხურ ტაძრად. ს. კარაპეტიანის აღნიშნულ რუქა-ცნობარში. ამგვარი გასომხებული ქართული ეკლესიების რიცხვი, როგორც ვთქვით, ბევრია და მათ დროზე სჭირდება მიხედვა. ზოგიერთი სომეხი მეცნიერი ქართული ეკლესია-ტაძრების დასაკუთრებას არ დასჯერდა და ახლა ძველი ქართული ციხესიმაგრეები დაიჩემა. აი, მაგალითად, 1970 წელს გამოვიდა მ. ჰოვანესიანის წიგნი - ,,სომხური ციხესიმაგრეები“ (ვენეცია, სომხურ ენაზე). მასში, ძველ სომხურ ციხესიმაგრეებად არის შეტანილი თორთუმის ციხე, შამქორის ციხე, სამშვილდე, ანუ ორბეთის ციხე, ასკურეთის, ანუ საკურეთის ციხე, ახალქალაქის ციხე, ყველისციხე, დმანისის ციხე. არტაანის ციხე, თმოგვის ციხე, არტანუჯის ციხე. ახტალის ციხე, თუხარისის ციხე და სხვ. ამ ციხეების ძირძველ ქართულობის მტკიცებას ამჯერად არ შევუდგებით, მაგრამ ერთის შესახებ სანიმუშოდ ვიტყვით. ,,ქართლის ცხოვრების“ ცნობის თანახმად, არტანუჯის ციხე ხომ მეფე ვახტანგ გორგასლის აშენებულია და ეს სადავო არ იყო, მაგრამ დღეს ესეც საჭოჭმანოდ გაგვიხადეს სომეხმა ისტორიკოსებმა. კიდევ მეტი: ტოპონიმ არტანუჯს სომხურ ენობრივ ნიადაგზე ხსნის ზოგიერთი სომეხი მეცნიერი: არტანუშ. უძველეს ქართულ წყაროებში რომ არტანუჯად არის მოხსენებული, ამას არად დაგიდევენ... როგორც ჩანს, ქაღალდი ყელაფერს იტანს.
,,ლიტერატურნაია გაზეტა“-ს 2005 წლის 25 იანვარი - 1 თებერვლის ნომერში (# 2-3) გამოქვეყ^ებულია ვ. მარიანის სტატია - ,,რატომ უყვართ მათ რუსები“.ავტორი ნიშნისმოგებით წერს - ერევნის ქუჩებში ვერ შეხვდებით მათხოვრებს იმ დროს, როცა ამაყი და თავმოყვარე ქართველების მოხუცები და ბავშვები ხელგაწვდილები დგანან თბილისის ქუჩებში. იგი ამას ხსნის იმით, რომ სომხური რელიგია, ეკლესია კრძალავს მოწყალების თხოვნას. მე არ ვიცი, რომ გრიგორიანული სარწმუნოება მართლა უკრძალავს თუ არა გაჭირვებულ მრევლს ლუკმაპურის თხოვნას, მაგრამ ის კი ვიცი, თბილისში და არა მარტო აქ ცხოვრების სახსარს მოკლებული არაერთი სომხური ეროვნების და სარწმუნოების ადამიანი ხელგაწვდილი მათხოვრობს. თუ ეჭვი შეეპარა ამაში მარიანს, ჩამობრძანდეს და საკუთარი თვალით ნახავს ამ უსიამოვნო სურათს.
ვ. მარიანი სტატიაში სიამაყით აღნიშნავს, ერევანში პუშკინის, გრიბოედოვის ქუჩებს სახელები არ გადაარქვესო. ამით რუსების წინაშე თავს იწონებს და მათი გულის მოგებას ცდილობს.
მშვიდობაში მოახმაროს რუსები მარიანს და მის მსგავსთ, მაგრამ რუსული მწერლობის და კულტურის პატივისცემაში ქართველები ტოლს არავის, მათ შორის, სომხებსაც არ უდებდნენ და არ უდებენ დღესაც. მთელი რუსეთის იმპერიის მასშტაბით პუშკინის ძეგლი პირველად დაიდგა თბილისში. აფხაზეთის ომის დროს, როცა რუსის ჯარი ქართულ ქალაქებს და სოფლებს ბომბავდა და ანადგურებდა, მაშინაც კი, რუსული კულტურის ძეგლებისათვის საქართველოში ხელი არავის უხლია. ასე რომ, არაფერი სატრაბახო არ აქვს მარიანს ამ მხრივ.
ვ. მარიანი თანამედროვე რუსეთის და სომხეთის სოციალ-ეკონომიურ მდგომარეობას ერთმანეთს უდარებს და ვინმე მოსკოველი პროგრამისტის პირით ასეთ დასკვნას გვთავაზობს - ფული უნდა გააკეთო მოსკოვში, იცხოვრო ერევანში, სადაც არის მთის სუფთა ჰაერი და მსოფლიოში ყველაზე საუკეთესო წყალი მოდის ონკანებში. ეს მოსკოვეპროგრამისტი, ეტყობა, სომეხია, თორემ საეჭვოა, რუსს ეთქვას ასეთი სიტყვები, ეს უფრო გ. დანელიას ფილმის ,,მიმინოს“ გმირის - ხაჩიკას ცნობილი სიტყვების გადამღერებაა.
ეტყობა, კვეხნის სინდრომი მძღოლ ხაჩიკასავით მოჭარბებულად აქვს გამჯდარი ძვალ-რბილში ჟურნალისტ ვ.მარიანს.
გასული საუკუნის 80-იან წლებში ერევანში გამოვიდა ვინმე სურენ აივაზიანის ,,ნაშრომი“, რომელშიც ავტორი ამტკიცებს, რომ მან აღმოაჩინა მესროპამდელი უძველესი სომხური ანბანი მინგეჩაურის მიდამოებში. ეს სენსაციური „აღმოჩენა“ მოედო ქვეყნიერებას და ბოლოს მიაღწია აკად. ბ. პიოტროვსკიმდე. აკად. ბ.პიოტროვსკის განრისხებას საზღვარი არ ჰქონდა, როცა ამ ანბანს გაეცნო: სურენ აივაზიანის მიერ „აღმოჩენილი“ მესროპამდელი „უძველესი ანბანი“ გამოდგა XVI ს-ის არაბული წარწერა, რომელიც სომეხმა „მეცნიერმა“, სურენ აივაზიანმა, მარცხნიდან მარჯვნივ წაიკითხა და მესროპამდელ სომხურ ანბანად გაასაღა. აკად. ბ პიოტროვსკიმ გამოაქვეყნა სტატია, რომელშიც ს.აივაზიანი მეცნიერულ ყალთაბანდობაში ამხილა. აკად. ბ.პიოტროვსკის ამ სტატიის გამოქვეყნება სურდა გაზეთ ,,იზვესტიაში“ მაგრამ სომხეთის მეცნიერებათა აკადემიის პრეზიდენტის, აკად. ვ. ამბარცუმიანის თხოვნით, აკად. ბ.პიოტროვსკიმ ეს სტატია ,,იზვესტიის“ მაგიერ გამოაქვეყა სომხეთის მეცნიერებათა აკადემიის ორგანოში. ამით საქვეყნოდ შერცხვენას და თავის მოჭრას გადაურჩა სომხური აკადემიური სამეცნიერო საზოგადოება. ეს ისტორია გავიხსენე იმიტომ, რომ ახლახან ისევ გამოყო თავი ,,მეცნიერმა“ სურენ აივაზიანმა, რომელსაც აკადემიკოსის სამეცნიერო ტიტული ამშვენებს. აკად. სურენ აივაზიანს დაუარსებია გაზ. ,,მეწამორი“ და მასში ბეჭდავს თავის მეცნიერულ მარგალიტებს. ერთი საგულისხმო დეტალი - აკად. სურენ აივაზიანს თავისი გაზეთის ათასობით ეგზემპლარი ყოველთვიურად შემოაქვს ჯავახეთში და უფასოდ ურიგებს ჯავახელ სომხებს. ამას რატომ აკეთებს, ახლავე მოგახსენებთ. ამა წლის აპრილს ნომერში გაზ. ,,მეწამორში“ გამოქვეყნდა თვით რედაქტორის, აკად. სურენ აივაზიანის წერილი ქართველთა შესახებ. ამ სტატიაში, თუ შეიძლება ამას სტატია ეწოდოს, ქართველ თავად-აზნაურთა საგვარეულო გამოცხადებულია სომხურად. მაგალითად: ჭავჭავაძე-ჭავჭავაძეანც, ბარათაშვილი - ბარათიანც, მუხრანბატონი - მუხრანიანც, ჯავახიშვილი - ადამიანც, ნიკო ფიროსმანი - ფიროსმანიანც, ბაგრატიონი - ბაგრატუნ, მეფე გიორგი XII სტალინი კი წმინდა სისხლის სომხები ყოფილან, ,,ვეფხისტყაოსანი“ სომხურად დაუწერია, თურმე, რუსთაველ თავად აშოტს, შემდეგ იგი გადაუთარგმნიათ ქართველებს, ხოლო სომხური დედანი გაუნადგურებიათ და პოემა მიუთვისებიათ. თურმე, ნუ იტყვით და, სომეხი ბაგრატიონის შვილს აკაკი წერეთლის ფსევდონიმით ,,სულიკო“ დაუწერია.
აკად. სურენ აივაზიანის მიხედვით, საქართველოს მიწაზე უძველესი აბორიგენები რუსები და სომხები ყოფილან, რომელთაც ძველი დროიდანვე ავიწროებენ ქართველები. სომეხთა მეფეს ტიგრან I-ს ქართველები 524 წელს ჩვენს ერამდე მის მიერ დაპყრობილი ესპანეთიდან გადმოუსახლებია და სომხეთის პროვინციაში - ვრასტანში და სხვ. ამგვარი უსაზღვრო
ფანტაზიებით არის სავსე აკად. სურენ აივაზიანის ე.წ. სტატია.
აკად. სურენ აივაზიანი მთლად დალაგებული რომ არ იქნება, ეს ძნელი მისახვედრი არ არის, მაგრამ მას და მის ბოროტ ნაბოდვარს ერევანში რომ ვიღაც იყენებს საქართველოს წინააღმდეგ, ეს ფაქტია. გიჟის ამ ,,მეცნიერულ მარგალიტებს" სომეხთა გარკვეულ წრეში გასავალი რომ აქვს, ამაში თვითონ დავრწმუნდი, როცა შემთხვევით შევხვდი რამდენიმე ჯავახელ სომეხს და ამის შესახებ სიტყვა ჩამოვუგდე. მათ არცთუ მიუღებლად მიიჩნიეს აკად. სურენ აივაზიანის ,,ადმოჩენა“, რომელიც წერს: ,,ისტორიკოსების ცნობით „ქართის“ ფუძე უკავშირდება „ქურთს“. რაც შეეხება სომხეთის ამ ჩრდილოეთ პროვინციის (ქართლს ბ.ა.) რუსულ სახელწოდებას - „გრუზია“ ის უკავშირდება სიტყვა „გრუზჩიკს“, - მუშას. სწორედ ეს ფუნქცია ჰქონდათ ქართველებს, ვიდრე რუსებს შეავიწროებდნენ და გაბატონებულ მდგომარეობას მოიპოვებდნენ“.
აკად. სურენ აივაზიანის ამ ,,ნაშრომიდან“ კიდევ შეიძლება ამგვარი ,,აღმოჩენების“ მოტანა, მაგრამ, ვფიქრობ, ესეც საკმარისია, რათა ქართველმა მკითხველმა ზოგიერთი სომხის საპირისპირო დასკვნა გააკეთოს.
ცნობილი სომეხი პოეტი ოვანეს თუმანიანი თავის ერს მოძღვრავდა - „იმ სომეხ მოღვაწეს, რომელიც არ დადგება საქართველოს დასაცავად, არ ესმის თავის ხალხის, მას არა გაეგება რა სომხეთის ისტორიის, ხოლო ის ქართველ, რომელიც არ დაიცვს სომეხს და სომხეთს, არ იცნობს ქართველ ხალხს და არ იცის საქართველოს ისტორიული გზა“.
სამწუხაროდ, ეს ანდერძი დაივიწყა ზოგიერთმა სომეხმა და დღეს მტრად ეკიდება მეზობელ ქართველ ხალხს, რომელზეც იგივე ოვ.თუმანიანი ამბობდა: „თუ თვალს გადავავლებთ მსოფლიოს მეზობელ ხალხთა ურთიერთობებს, აუცილებლად დამეთანხმებით, ქართველები საუკეთესო მეზობლები არიან“.
ჩვენ სტატიაში მოტანილი ზოგიერთი სომეხი მეცნიერის პუბლიკაციებში, რბილად რომ ვთქვათ, ცალმხრივად, არაობიექტურად არის წარმოდგენილი ქართველი ხალხის ისტორია, კულტურა თუ დღევანდელობა, რაც ლორელი ბრძენის მიერ მონიშნული გზიდან გადახვევაა, რაც ძმობის დალატის ტოლფასია. დალატს კი ისტორია არავის არ აპატიებს და საკადრის განაჩენს გამოუტანს.

ბონდო არველაძე